"O CONTO MÁIS GRANDE ENDEXAMAIS CONTADO”
por PABLO ROMERO VILARCHAO.
I. CANDO A IGNORANCIA LEVA Á CRENZA.
Ao igual que José Antonio Marina no seu Ditame sobre Deus, comezarei dicindo que non teño un temperamento relixioso. A maior parte das historias que se contan na Biblia son narracións míticas. Míticas e místicas. A Biblia, que gran libro de astroloxía! Quizais constitúa a obra astrolóxica máis completa e destacada da historia da humanidade. Quizais non, sen dúbida. Na súa loita contra a astroloxía, Carl Sagan tería na Biblia traballo para esta vida e para unhas cantas máis. A idea do Deus bíblico é un pouco inxenua, ata infantil. Trátase dun concepto antropomórfico, unha fantasía creada polo ser humano para responsabilizar do seu destino a un “axente externo” e, así, buscar agarimo nas horas difíciles. Como non podemos intervir na natureza, creamos esta idea de que a administra un Deus benevolente e paternalista que nos escoita e nos guía. É, en verdade, unha idea moi reconfortante. Cremos que, se rezamos moito, lograremos que El controle a natureza e satisfaga os nosos desexos e peticións varias, como por arte de maxia. Cando as cousas van mal, como nos negamos a aceptar que un Deus tan benevolente así o permita, dicimos que debe de ser por algún estraño e misterioso designio e, de feito, este pensamento reconfórtanos. Pero isto non ten en absoluto ningún sentido.
Somos unha de entre millóns de especies que ocupan o terceiro planeta dunha estrela periférica e tirando a pequecha dunha galaxia mediana con miles de millóns de estrelas, e esa galaxia é, ela mesma, unha de entre miles de millóns de galaxias que existen no Universo. Como, ante toda esta inmensidade, podemos continuar dándonos a importancia que en ningún caso temos? Por que nos empeñamos en seguir pensando que somos unha parte fundamental (ou simplemente a máis importante) diso que se vén chamando a “Creación”? Como se pode crer nun Deus que se toma o traballo, dentro desta infinidade de proporcións inimaxinables, de preocuparse por todos e cada un de nós?
Ben, a Biblia di que El é infinitamente bo e omnipotente. Se é omnipotente, pode facelo todo, inclusive preocuparse polo Universo e por todos nós. Pero, en realidade Deus é bo e omnipotente? Se o é, como pretende a Biblia, por que razón permite a existencia do mal? Pensándoo ben, bo e omnipotente son dous conceptos contraditorios: se Deus é bo, non pode ser omnipotente, xa que non logra acabar co mal. Se é omnipotente, non pode ser bo, xa que permite a existencia do mal. Primeira conclusión: un concepto exclúe ao outro. Entón, ante a evidente contradición, vemos que temos que elixir, e vamos a decantarnos neste caso por un Deus bo. Pero observamos que este concepto segue tendo moitos cabos soltos. Se se le a Biblia, non se transmite precisamente a imaxe dun Deus benévolo, senón máis ben todo o contrario: un Deus celoso, que esixe fidelidade cega, un Deus que causa temor, que castiga e martiriza, capaz de dicirlle a Abrahám que mate ao seu fillo só para asegurarse de que lle é fiel... Pero se ademais Deus é omnisciente (que todo o sabe), non sabía xa que Abrahám lle era fiel? Para que, sendo El bo, esa proba tan cruel? Así, vemos que non pode ser bo, e regresamos deste xeito ao concepto de omnipotente. Entón preguntámonos que, sendo Deus o suposto creador do Universo, será polo menos omnipotente, non? Pois resulta que non. Porque se o fora, por que razón castiga ás súas criaturas, se todas forman parte da Creación? Non estará castigándoas por motivos dos que El, en resumidas contas, é o exclusivo responsable como Creador? Ao xulgar ás súas criaturas, non se estará xulgando a si mesmo? Francamente, o único que podería desculpar e este Deus sería a súa inexistencia. Terceira conclusión: non existe un Deus omnipotente, senón que esta é unha fantasía do ser humano en busca de consolo e unha explicación para o que non entende. Chegados a este punto, xa sabemos que Deus non pode ser bo e omnipotente ao mesmo tempo; pero ademais, tampouco pode ser bo, nin tampouco omnipotente. E por pouco que nos paremos a reflexionar e a razoar, seguiremos atopando en Deus numerosísimas contradicións, que botan abaixo, que desmontan o que a partir de agora vamos a denominar como a “mentira máis grande xamais contada”.
Aínda que claro, logo están aqueles que din que as calidades do Ser Supremo non se poden en ningún caso comparar coas calidades humanas pois, segundo eles, Deus é unha realidade que non podemos chegar a comprender e, polo tanto, os seus atributos non se asemellan en nada aos nosos. O ben e o mal, a tristura e a felicidade son, para a Deidade, totalmente diferentes ao que nós entendemos por ben ou mal, tristura ou felicidade. Non existe a analoxía entre as calidades humanas e as divinas. Repito, isto é o que din os defensores desta perspectiva. En calquera caso, os atributos do Deus bíblico son falsos pois, como demostramos, son contraditorios. E no caso de que non o foran, xa vimos que non podemos adxudicar á Divindade calidades propiamente nosas. Conclusión final: o Deus da Biblia non existe.
Sempre (dende que me parei verdadeiramente a reflexionar sobre esta cuestión) pensei que Deus non é máis que unha creación humana, unha marabillosa invención que nos conforta e que enche de maneira considerable as lagoas do noso coñecemento. Isto é moi doado de apreciar na vida cotiá. Por exemplo, derrúbase unha ponte provocando a morte de moitas persoas. Como ninguén sabe por que razón se veu abaixo a ponte, todos atribuímos o feito á vontade divina. Foi Deus que así o quixo. Pero hoxe, cos nosos coñecementos científicos, xa sabemos que a ponte caeu, non por obra de Deus, senón porque houbo un desgaste dos materiais provocado polo rozamento, ou erosión no solo, ou un peso excesivo que a estrutura non podía soportar; é dicir, hai unha explicación adecuada e verdadeira que non ten orixe divina. Este Deus ao que invocamos cando non chegamos a comprender, cando ignoramos algo é, por así dicilo, “o Deus das lagoas”. Nel delegamos cando descoñecemos causas naturais. Antigamente, cando unha persoa estaba enferma dicíase que estaba posuída polos malos espíritos, é dicir, polo demo. Hoxe dicimos que está posuída por bacterias ou por virus. A enfermidade é a mesma, pero o noso coñecemento acerca das súas causas cambiou. Cando descoñeciamos as causas, invocabamos ao sobrenatural. Agora que as coñecemos, invocamos ao natural. O sobrenatural non é máis que unha fantasía alimentada a partir do noso descoñecemento sobre o natural, isto é, podemos definir o sobrenatural como o natural que descoñecemos.
O ateo que hai en min lévame a pensar que non foi Deus quen creou ao home, senón o home quen creou a este Deus no que cremos. Todo o que nos rodea ten unha explicación. Todo o que nos rodea está rexido por leis universais, absolutas, eternas..., que non por casualidade, coinciden cos atributos que xeralmente lle outorgamos a Deus con motivo do noso medo e ignorancia ante o que descoñecemos, isto é, o noso medo e ignorancia ante o natural descoñecido. As leis do Universo teñen estas calidades porque esa é a súa natureza. Son absolutas porque non dependen de nada, afectan aos estados físicos, pero estes non as afectan. Son eternas porque non cambian co tempo, eran as mesmas no pasado e sen dúbida seguirán sendo as mesmas no futuro. Son omnipotentes porque nada se lles escapa, exercen a súa forza en todo o que existe. Son omnipresentes porque se atopan en calquera parte do Universo, non hai unhas leis que se apliquen aquí si e alá non. E son omniscientes porque exercen automaticamente a súa forza sobre todo o que nace, sobre todo o que xorde de novo, non fai falla avisalas para que así o fagan. A orixe das leis do Universo é unha desas preguntas que a humanidade se leva facendo durante toda a historia. Que a descoñezamos non implica necesariamente que proveña do sobrenatural, de Deus. Se botamos man do sobrenatural cada vez que ignoramos algo, estamos apelando ao “Deus das lagoas”. Que non nos pase como á Igrexa, que se leva fartado de recorrer ao “Deus das lagoas” en cada novo dilema ao que se enfronta a ciencia, e tivo que desdicirse outras tantas veces cando se fixeron os descubrimentos que desmentían as explicacións divinas. Copérnico, Galileo, Newton e Darwin só son algúns casos, os máis coñecidos, pero houbo e quizais haxa moitos máis. De calquera xeito, a cuestión da orixe das leis do Universo constitúe un problema que aínda non logramos explicar. Un gran misterio permanece aínda oculto.
O ateo que hai en min lévame a pensar que non foi Deus quen creou ao home, senón o home quen creou a este Deus no que cremos. Todo o que nos rodea ten unha explicación. Todo o que nos rodea está rexido por leis universais, absolutas, eternas..., que non por casualidade, coinciden cos atributos que xeralmente lle outorgamos a Deus con motivo do noso medo e ignorancia ante o que descoñecemos, isto é, o noso medo e ignorancia ante o natural descoñecido. As leis do Universo teñen estas calidades porque esa é a súa natureza. Son absolutas porque non dependen de nada, afectan aos estados físicos, pero estes non as afectan. Son eternas porque non cambian co tempo, eran as mesmas no pasado e sen dúbida seguirán sendo as mesmas no futuro. Son omnipotentes porque nada se lles escapa, exercen a súa forza en todo o que existe. Son omnipresentes porque se atopan en calquera parte do Universo, non hai unhas leis que se apliquen aquí si e alá non. E son omniscientes porque exercen automaticamente a súa forza sobre todo o que nace, sobre todo o que xorde de novo, non fai falla avisalas para que así o fagan. A orixe das leis do Universo é unha desas preguntas que a humanidade se leva facendo durante toda a historia. Que a descoñezamos non implica necesariamente que proveña do sobrenatural, de Deus. Se botamos man do sobrenatural cada vez que ignoramos algo, estamos apelando ao “Deus das lagoas”. Que non nos pase como á Igrexa, que se leva fartado de recorrer ao “Deus das lagoas” en cada novo dilema ao que se enfronta a ciencia, e tivo que desdicirse outras tantas veces cando se fixeron os descubrimentos que desmentían as explicacións divinas. Copérnico, Galileo, Newton e Darwin só son algúns casos, os máis coñecidos, pero houbo e quizais haxa moitos máis. De calquera xeito, a cuestión da orixe das leis do Universo constitúe un problema que aínda non logramos explicar. Un gran misterio permanece aínda oculto.
II. SOBRE A INMORTALIDADE DA ALMA.
Tal vez o noso corpo morra, pero sobreviva a alma e, nesa reencarnación, poidamos corrixir os erros desta vida. Como me gustaría crer na reencarnación! A supervivencia da alma. A posibilidade de que esta se reencarne máis tarde en alguén e poidamos volver vivir. Que idea tan boa! Mais... será certo? É posible que a alma sobreviva? Pero, a que chamamos alma? Cando normalmente nos referimos á alma dunha persoa, non nos estaremos referindo máis ben á súa intelixencia, ou á súa mentalidade, ou á conciencia, a personalidade, etc. desa persoa? Ou ao conxunto formado por todas elas?
Cada vez que miramos a alguén, vemos un corpo. Se eu digo: “mirádeme!”, estariades vendo o meu corpo. Refírome a el coma se dixese “é o meu coche” ou “é o meu bolígrafo”. Neste caso, é o meu corpo. É algo meu, é da miña propiedade. Nembargantes, se digo que “o corpo é meu”, o que estou dicindo é que eu non son o corpo. O corpo non é meu, non son eu. Entón, que son eu? Eu son os meus sentimentos e pensamentos, eu son a miña experiencia. Ese son eu. Eu son unha conciencia. Pero, acaso a miña conciencia, ese que son eu, é a alma? O problema é que este que son eu é un produto de substancias químicas que circulan polo meu corpo, de transmisións eléctricas entre neuronas, de herdanzas xenéticas codificadas no meu ADN, dun sennúmero de condicionantes inherentes que dan lugar a este eu que son eu. O meu cerebro é unha complexa máquina electroquímica, e a miña conciencia é a noción que teño da miña existencia.
En definitiva, cremos que a alma se eleva do corpo e se vai...en fin, que se vai ao Ceo...que sei eu, a outra dimensión...Pero, de que está feita esa alma que se eleva do corpo? De átomos? Noooon! Vaia parvadas se me ocorren...! Non, debe estar feita dunha substancia incorpórea, algo así coma un espírito...Ben, isto lévanos a formular outra pregunta: acaso un día, no futuro, a nosa alma se lembrará desta existencia presente? Din que si, verdade? Pero non ten moito sentido, porque, como se organiza entón a nosa conciencia? Como vou saber eu cando morra que fun un alumno de bacharelato, que me levantaba ás sete e media da mañá e que me gustaba facer deporte? Como sei todo sobre min? Durante a vida, eu só sei que son eu porque gardo memoria de min mesmo, de todo o que me leva ocorrido, inclusive do que me aconteceu fai un segundo. Eu son a memoria de min mesmo. A miña memoria atópase no cerebro, organizada en células. Esas células forman parte do meu corpo. E esta é a cuestión. Cando o meu corpo morre, o osíxeno deixa de alimentar ás células da miña memoria de tal modo que morren tamén. Bórrase así toda a miña memoria, o recordo do que son ou, mellor dito, do que deixei de ser, do que fun e xa non son. Se é así, como pode acordarse a alma da miña vida? Parece un pouco absurdo, non? E non será esta unha idea de alma absolutamente falsa, que se introduciu habilmente nalgún momento do pasado para posibilitar a idea de resurrección da tradición xudeo-cristiá, evitando así o maior número posible de contradicións?
É necesario analizar detidamente tres conceptos claves para abordar a cuestión: inmortalidade, reencarnación e resurrección. A inmortalidade é unha tradición grega segundo a cal só a mente non ten fin. Nun principio, era unha calidade exclusiva dos deuses, pero que posteriormente foi tamén atribuída aos seres humanos. É dicir, “yo me lo guiso, yo me lo como”. Ou, neste caso, os seres humanos “nos lo guisamos”, os seres humanos “nos lo comemos”. Primeiro fomos nós os que lle atribuímos aos deuses a inmortalidade, e despois fomos tamén nós os que decidimos que dita inmortalidade non nos viña nada mal. Neste sentido, se recordamos a Platón e á súa idea de preexistencia da alma, decatámonos de que, dentro da tradición xudeo-cristiá na que estamos inmersos, contemplamos todo mirando cara ao futuro. Quizais sexa esta unha pedra de toque que nos axude a responder con máis fortuna ás cuestións que hoxe en día nos plantexamos en torno ao aborto ou á eutanasia.
En canto á reencarnación, penso que abonda con dicir que é unha tradición oriental da que a nosa cultura se apropiou. A que si pertence á nosa cultura é a resurrección, segundo a cal a inmortalidade é adquirida polo corpo, suprimindo así o límite da vida. No Antigo Testamento, as ideas de resurrección son tremendamente vagas e confusas. Será no Novo Testamento onde pase a ser “moeda oficial”. Os Evanxeos, con referencias ás mulleres descubrindo o sepulcro baleiro, (e que a bo seguro se trata de “pequenos detalles” engadidos na busca da lexitimación do movemento relixioso fanático por aquel entón triunfante) ofrecen probas da súa suposta realidade. Pablo de Tarso é quen leva todo o peso da resurrección no Novo Testamento: “se Cristo non resucitou, en vano é a nosa fe”. Non é que os homes e as mulleres vaiamos experimentar a resurrección no hipotético día do Xuízo Final, senón que esta xa ocorreu. E deuse en Cristo. Os demais resucitariamos en Cristo. Este cambio da fe é esencial.
No que respecta ao tema en cuestión ao longo da historia da filosofía, podemos dicir que os autores son bastante rotundos, agás, claro está, todo o que teña que ver coa teoloxía. (Sería motivo doutra disertación a maneira en que a teoloxía se apropiou do pensamento filosófico durante a Idade Media, pero polo de agora convén non desviarse demasiado do tema a tratar). Schopenhauer chegou a afirmar que “os seres humanos inventaron a Deus para que lles garanta a supervivencia”. Para Wittgenstein, “a desproporción entre o admirable feito (a resurrección) e os seus testemuños é maior que a distancia que separa o Ceo da Terra”. Sen pelos na lingua, Wittgenstein. Cando se pregunta por milagres como o da resurrección, David Hume simplemente dirá que “son imposibles. E basta”. Nesta mesma liña, A. Flew sinala que “a resurrección está tan próxima ao imposible que é mellor deixala de lado”. Finalizo esta cuestión manifestando o meu acordo total con todos os filósofos citados e propoñendo que quizais a alma non sexa máis que unha invención, unha ilusión creada para satisfacer o noso ardente desexo de fuxir do carácter inevitable da morte. Esta é a explicación que atopo para xustificar a aparición da idea de alma por primeira vez na historia da humanidade, non no tocante ao concepto que adquire a alma para a relixión católica, e do que non me cabe a menor dúbida de que se trata dunha manipulación en toda regra, co obxectivo xa indicado anteriormente de perpetuarse no poder. Moitos son os interrogantes que xorden ao respecto: segundo a relixión católica, cando morremos, o único que sobrevive é a alma, mentres que o corpo se “converte en po”. Entón, como é posible que os mortos regresen o día do Xuízo Final para reencontrarse cos seus seres queridos? Porque está claro que os que estamos na Terra non podemos ver as almas. Deste xeito, o reencontro só será posible se os mortos recuperan o seu corpo. E como van a facer isto se o corpo morre no preciso instante no que a alma ascende ao Ceo? A menos que todos esteamos mortos e sexamos todos almas...En fin, que parece unha película de ciencia fición que moita xente se empeña en reafirmar, mais por medo ao seu inexorable fin que porque de verdade se pararan seriamente a reflexionar sobre a cuestión. Neste último caso, a resposta semella clara.
III. ALGO DE CIENCIA: O PROBLEMA DA FÍSICA.
Ata Einstein, a Física apoiouse case exclusivamente no traballo de Newton, que explicaba o funcionamento do Universo tal e como era percibido polos seres humanos. Pero había dous problemas que non se lograban resolver, ambos relacionados coa luz. Un consistía en saber por que un obxecto quente emite luz, e o outro era chegar a comprender o valor constante da velocidade da luz. Os dous foron tratados con éxito por parte de Einstein, que en 1905 finalizou a súa Teoría da Relatividade Restrinxida, pola que estableceu un vínculo, unha relación entre o espazo e o tempo, chegando á conclusión de que ambos eran relativos. O único non relativo, senón absoluto, é a velocidade da luz. Einstein previu que, a velocidades próximas á da luz, o tempo redúcese e as distancias contráense. A cuestión é que, se todo é relativo con excepción da velocidade da luz, entón a masa e a enerxía tamén son relativas. Máis aínda que relativas: masa e enerxía son dúas caras da mesma moeda. E isto dá lugar á famosa ecuación E=mc², segundo a cal a enerxía é igual ao produto da masa pola velocidade da luz ao cadrado. Esta é a mesma ecuación que está detrás das bombas atómicas. Como sabemos, a velocidade da luz é enorme: 300000 km/s. O cadrado da velocidade da luz é un número aínda máis grande, o que significa que unha minúscula porción de masa contén unha brutal cantidade de enerxía. Por exemplo, unha persoa que pese 75 Kg contén no seu corpo materia con enerxía suficiente para abastecer de electricidade a unha pequena cidade coma Ourense durante toda unha semana.
Pois ben, quedémonos entón coa idea de que enerxía e masa son dúas caras da mesma moeda. Isto significa que se pode transformar unha cousa na outra, e viceversa, aínda que a transformación de enerxía en masa non se adoita levar a cabo. Pero iso non quere dicir que non ocorra. Por exemplo, canto máis se achegue a velocidade dun corpo á velocidade da luz, maior é a súa masa. Nesta situación, a enerxía do movemento dá lugar á masa. Todo isto tense observado no CERN, en Suíza, onde se aceleraron os electróns a tal velocidade que aumentaron a súa masa corenta mil veces. Por iso ningún obxecto pode alcanzar a velocidade da luz, porque se o fixera, a súa masa volveríase infinitamente grande, o que requiriría enerxía infinita para mover dito obxecto. De aí que se diga que a velocidade da luz é a velocidade límite do Universo, nada a pode igualar.
Regresemos entón ao problema da luz. De que está formada a luz? Porque aquilo do que estea formada tamén incrementará infinitamente a súa masa ao viaxar con ela, non? Pois aí vai a explicación: a luz está formada por partículas chamadas fotóns. Son partículas sen masa, atópanse en estado de enerxía pura e nin sequera experimentan o paso do tempo. Como andan á velocidade da luz, para os fotóns o Universo é intemporal. Dende o seu punto de vista, o Universo nace, medra e morre no mesmo intre.
O que moita xente non sabe é que non hai unha Teoría da Relatividade, senón dúas. Einstein finalizou a Teoría da Relatividade Restrinxida en 1905, e nela explica unha serie de fenómenos físicos, pero non a gravidade. O problema é que a Relatividade Restrinxida entrou en conflito coa descrición clásica da gravidade, e era preciso resolver ese desaxuste. Newton pensaba que unha alteración repentina da masa implicaba unha variación instantánea da forza da gravidade. Pero isto non pode ser, posto que require que exista algo máis veloz que a luz. E para entender mellor isto, axudémonos dun exemplo. Supoñamos que o Sol estalara neste preciso instante. A Relatividade Restrinxida prevé que dito acontecemento será percibido pola Terra só oito minutos despois, dado que ese é o tempo que a luz tarda en facer o viaxe entre o Sol e a Terra. Pero Newton cría que o efecto se sentiría inmediatamente na Terra e, neste sentido, estaba equivocado, posto que non hai nada máis veloz que a luz que permita que o estalido do Sol se sinta de forma instantánea no noso planeta. Para solucionar este e outros problemas, Einstein concluíu en 1915 a Teoría da Relatividade Xeral, que resolveu as cuestións acerca da forza da gravidade e estableceu ademais que o espazo é curvo. Canta máis masa ten un obxecto, máis se curva o espazo ao seu redor e, en consecuencia, maior é a gravidade que exerce. Por exemplo, a Terra exerce máis forza de gravidade sobre un obxecto que a Lúa, pois a súa masa é maior.
Para explicar que o espazo é curvo, imaxinémonos unha saba estirada por dúas persoas. Se poñemos unha pelota no medio, que ocorre? Que a saba se curva arredor da pelota, verdade? Pois no Universo pasa o mesmo. O Sol é tan grande que curva o espazo en torno a el. Se un obxecto exterior se acerca paseniño, chocará contra o Sol. Se se acerca a certa velocidade, como a Terra, comezará a xirar ao seu redor, sen caer nel pero, ao mesmo tempo, sen afastarse del. E se un obxecto vai a moita velocidade, coma un fotón de luz, ao aproximarse ao Sol curvará un pouco a súa traxectoria, pero logrará fuxir e proseguir a súa viaxe. En definitiva, isto é o que di a Relatividade Xeral. Todos os obxectos modifican o espazo, e canta máis masa teña un obxecto, máis modificará o espazo. O espazo e o tempo son tamén dúas caras dunha mesma moeda, ao igual que a enerxía e a materia. Isto significa que os obxectos tamén alteran o tempo. Canto maior sexa a masa dun corpo, máis lento será o tempo preto del.
E entón, cando Einstein creu que as Teorías da Relatividade resolvían todos os problemas, atopouse coa Mecánica Cuántica. Se non a entendemos moi ben non temos nada de que preocuparnos, pois algúns científicos que chegaron a traballar nela nunca chegaron a comprendela na súa totalidade. A cuestión é a seguinte: a Física de Newton é adecuada para explicar o noso mundo, o noso entorno cotián. Cando se constrúe unha ponte, ou cando se pon a circular un satélite arredor da Terra, os enxeñeiros acoden á marabillosa Física de Newton. Os problemas desta Física clásica só aparecen cando nos enfrontamos con aspectos que non forman parte da nosa experiencia diaria, como velocidades extremas ou como o mundo das partículas subatómicas. Para tratar os problemas das grandes masas e das enormes velocidades, apareceron as dúas Teorías da Relatividade de Einstein. E para esclarecer o mundo das pequenas partículas, xurdiu a Teoría Cuántica.
A Teoría Cuántica naceu en 1900, como consecuencia dun traballo de Max Planck. Despois foi desenrolada por Niels Bohr, que concibiu o modelo teórico máis coñecido dos átomos, segundo o cal os electróns xiran sobre a órbita do núcleo da mesma maneira que os planetas arredor do Sol. Ata aquí nada novo. Pero o máis descoñecido é o estraño comportamento das partículas. Algúns físicos chegaron á conclusión de que as partículas subatómicas poden ir do estado de enerxía A ao B sen pasar pola transición entre os devanditos estados. Foi un asunto un tanto polémico. Este suceso é coñecido como o salto cuántico. É coma se pasamos dun chanzo a outro da escaleira sen recorrer o intermedio. Hai quen sostén que, no mundo cuántico, as cousas suceden exactamente así. Pero todo isto é moi pouco usual, case inaudito. Sabemos que as partículas dan saltos, isto non se cuestiona. O que ocorre é que hai quen pensa que, cando estamos a falar do mundo subatómico, o espazo deixa de ser continuo e vólvese “granuloso”, sen pasar polo estado previo.
Pero hai máis. Descubriuse que a materia se manifesta ao mesmo tempo como partículas e ondas. Tal como espazo-tempo e enerxía-masa, partículas e ondas serían dúas caras da materia. Xurdiu entón o problema cando houbo que transformar isto nunha mecánica, é dicir, cando se intentaron establecer fórmulas teóricas que permitiran prever os comportamentos da materia. Nos casos da Física clásica e da Relatividade, a mecánica é determinista pois, se sabemos onde está Marte, en que dirección circula e a que velocidade se move, seremos capaces de prever a súa evolución, tanto pasada coma futura. Se Marte circula a 1000 Km/h cara á esquerda, dentro dunha hora estará mil quilómetros á esquerda. Isto é mecánica. Todo moi sinxelo, sempre que saibamos unha serie de datos que nos permitan predicir aquilo que desexamos coñecer. Pero, no mundo cuántico, descubriuse que as cousas funcionan de maneira diferente. Cando coñecemos ben a posición dunha partícula, non logramos percibir cal é a súa velocidade exacta. Este feito está rexido polo Principio de Incerteza, unha idea que formulou en 1927 Werner Heisenberg. Dito principio establece que podemos saber con rigor a velocidade ou a posición dunha partícula, pero nunca as dúas cousas ao mesmo tempo. Entón, como podemos chegar a coñecer a evolución dunha partícula? Ese é o gran problema. Non se sabe. Podemos ser conscientes da posición e da velocidade de Marte, e así prever todos os seus movementos. Pero non temos maneira de determinar con exactitude a posición e a velocidade dun electrón, polo que descoñecemos os seus movementos pasados e futuros. Esa é a incerteza. Para resolvela, a Mecánica Cuántica valeuse do cálculo de probabilidades. Se un electrón ten que elixir entre dous ocos polos que pasar, hai un 50% de probabilidades de que pase polo oco da esquerda e outro cincuenta de que pase polo da dereita. Parece unha boa forma de resolver o problema, pero Niels Bohr complicou a cousa e afirmou que o electrón pasa polos dous ocos ao mesmo tempo. Pasa polo da esquerda e polo da dereita. Ao elixir entre os dous camiños, o electrón pasa polos dous simultaneamente. É dicir, que está nos dous sitios ao mesmo tempo! Pero iso é imposible! E, non obstante, é o que nos di a Teoría Cuántica. Por exemplo, se poñemos un electrón nunha caixa dividida en dúas estancias, o electrón estará nas dúas ao mesmo tempo en forma de onda. Cando observamos a caixa, a onda desfaise inmediatamente e o electrón transfórmase en partícula nun dos lados. Se non miramos, o electrón permanecerá nos dous lados ao mesmo tempo baixo a forma de onda. Aínda que os dous lados estean separados e colocados a miles de anos luz de distancia, o electrón continuará nos dous lados ao mesmo tempo. Só cando observemos un dos lados, o electrón decidirá en cal se queda definitivamente. Estaredes pensando que non pode ser posible, que todo isto é un grande absurdo. Máis non. Heisenberg concluíu que nunca poderemos saber con exactitude e simultaneamente cal é a velocidade e a posición dunha partícula a causa do observador. Pero non ten sentido! E precisamente isto foi o que pensaron moitos científicos, inclusive Einstein, que declarou que Deus non xogaba aos dados, é dicir, a posición dunha partícula non podía depender da presenza de observadores nin, sobre todo, de cálculos de probabilidade. A partícula ou ben está nun sito, ou ben está no outro, pero non pode estar nos dous ao mesmo tempo.
O problema é que esta teoría, por moi estraña que pareza, correspóndese con todos os datos experimentais. Calquera científico sabe que, sempre que as Matemáticas contradin á intuición, as Matemáticas tenden a gañar. Isto sucedeu, por exemplo, cando Copérnico dixo que era a Terra a que xiraba arredor do Sol, e non ao revés. A intuición dicíanos que a Terra era o centro e, ante o escepticismo de todo o mundo, Copérnico só atopou aliados entre os matemáticos, os cales, coas súas ecuacións, comprobaron que soamente a posibilidade de que a Terra xirase arredor do Sol coincidía coas Matemáticas. Hoxe sabemos que estaban no certo. Coas Teorías da Relatividade sucedeu o mesmo. Hai moitos elementos destas teorías que van en contra da intuición, pero a verdade é que foron aceptadas por coincidir coas Matemáticas, ademais de coas observacións reais. Unha situación similar é a da Teoría Cuántica: non ten sentido dicir que un electrón está en dous lugares ao mesmo tempo e, non obstante, este feito coincide coa matemática e con todas as experiencias efectuadas.
Pero Einstein non se conformou con esta idea por unha razón moi sinxela. A Mecánica Cuántica comezou non estando de acordo coa Teoría da Relatividade. É dicir, unha é adecuada para comprender o mundo dos grandes obxectos, e a outra é perfecta na explicación do universo dos átomos. Deste xeito, Einstein pensaba que o Universo non podía xerarse segundo leis diferentes, unhas deterministas para as enormes masas e outras probabilísticas para as microscópicas. Tiña que haber un único conxunto de regras. Comezou así a buscar unha teoría unificadora que presentase as forzas fundamentais da natureza como manifestacións dunha soa forza. As súas Teorías da Relatividade reducían a unha única fórmula todas as leis que rexen o espazo, o tempo e a gravidade. Coa nova teoría, intentaba minimizar a unha soa expresión os fenómenos da gravidade e o electromagnetismo. Cría que a forza que fai mover aos electróns arredor do núcleo é do mesmo tipo que a que fai mover a Terra arredor do Sol. El chamouna Teoría dos Campos Unificados. Era a súa versión da Teoría do Todo, máis coñecida na actualidade como Teoría de Cordas.
IV. OS SEGREDOS DO UNIVERSO: DETERMINISMO, LIBRE ALBEDRÍO E INFINITO.
Unha característica inherente ao Universo é a forma na que os misterios máis profundos se manteñen habilidosamente ocultos. Por máis que intentemos chegar ao centro, á clave dun enigma, descubrimos que existe sempre unha barreira sutil que nos impide desvelalo por completo. Por exemplo, a cuestión do determinismo e o libre albedrío. Este é un problema polo que a Filosofía se preocupou dende sempre, e que foi retomado pola Física e as Matemáticas.
A maior parte das persoas considerámonos libres. Pero, ata que punto somos realmente libres? Non se estará dando o caso de que tomamos decisións que parecen ser libres, pero que en realidade están condicionadas por un senfín de factores, dos que ignoramos totalmente a súa verdadeira orixe? Non será que o libre albedrío é, ao final, unha mera ilusión? Non estará todo determinado, aínda que non sexamos conscientes de que así sexa? E, sobre todo, cal é a resposta da ciencia? Somos libres ou non? Esta é a gran pregunta, a gran dúbida.
O primeiro gran defensor do determinismo foi Leucipo, quen afirmou que nada ocorre por casualidade e que todo ten unha causa, unha orixe. Platón e Aristóteles, non obstante, pensaban doutro xeito e deixaron espazo aberto ao libre arbitrio, un punto de vista este que tamén foi adoptado pola Igrexa. Convíñalle, non? Se o ser humano tiña libre arbitrio, liberábase a Deus da responsabilidade acerca da existencia do mal. Deste xeito, mantívose durante séculos a idea de que os seres humanos dispuñan de libre albedrío. Só con Newton e co avance da ciencia se volveu ao determinismo, ata o punto de que un dos físicos máis importantes do século XVIII, o marqués Pierre de Laplace, fixo unha comprobación decisiva. Observou que o Universo obedece a leis fundamentais e preveu que, se coñecemos esas leis e sabemos a posición, a velocidade e a dirección de cada obxecto e de cada partícula existentes no Universo, seremos capaces de establecer todo o pasado e todo o futuro, unha vez que todo se atopa xa determinado. Chámano o Demo de Laplace: todo está determinado.
Einstein estaba de acordo con este punto de vista, e as súas Teorías da Relatividade foron elaboradas segundo o principio de que o Universo é determinista. Pero todo se complicou cando apareceu a Teoría Cuántica, que aportou unha visión non determinista ao mundo dos átomos. Lembremos que a formulación do indeterminismo cuántico débese a Heisenberg, que en 1927 comprobou que non é posible determinar simultaneamente e de forma rigorosa a velocidade e a posición dunha micropartícula. Naceu así, como xa explicamos antes, o Principio de Incerteza. Foi este problema, precisamente, o que motivou á ciencia a ir na procura dunha Teoría do Todo. Este é, aínda na actualidade, o gran soño da Física. Os científicos están buscando unha gran teoría que, entre outras moitas cuestións, logre relacionar a Relatividade coa Mecánica Cuántica, e resolva o problema do determinismo ou indeterminismo do Universo. É fundamental salientar o seguinte aspecto. O Principio de Incerteza di que non é posible determinar con exactitude o comportamento dunha partícula a causa da presenza do observador. Disto burláronse, por suposto, Einstein e moitos outros físicos. Recorreron a diversos exemplos para expoñer o absurdo desta idea. O máis famoso é o denominado “gato de Schrödinger”, segundo o cal, sendo verdadeira a idea de que unha partícula está en dous sitios ao mesmo tempo, tamén un gato encerrado nunha caixa estaría vivo ou morto ao mesmo tempo, o que é un absurdo. Nembargantes, sabemos que a Mecánica Cuántica, a pesar de ser estraña e contraintuitiva, axústase ás Matemáticas e á realidade. Pero a cuestión non é saber se encaixa, porque está visto que encaixa. A cuestión é saber se a interpretación é correcta, e aí é onde entra en xogo a sutileza do Universo. Heisenberg estableceu que non era posible determinar de maneira simultánea e exacta a posición e a velocidade dunha partícula a causa da influenza do observador. Foi este o enunciado que levou a que se afirmase que o Universo das micropartículas ten un comportamento non determinista, non se pode predicir, non se consegue determinar o seu comportamento. Pero isto non quere dicir que o comportamento sexa non determinista. Atención á sutileza: Heisenberg comezou establecendo, repetimos unha vez máis, que non se pode determinar con exactitude a posición e a velocidade dunha partícula debido á presenza do observador, e este é o punto crucial. O Principio de Incerteza nunca estableceu que o comportamento das partículas fora non determinista. O que sucede é que ese comportamento non pode ser determinado, debido á presenza do observador e á súa interferencia nas partículas observadas. É dicir, as micropartículas teñen un comportamento determinista, ao igual que as grandes masas, pero indeterminable. Esta é a sutileza. Pero ademais, hai un enigma adicional: o Principio de Incerteza tamén nos di que xamais poderemos probar que o comportamento da materia é determinista, dado que, cando intentamos demostralo, a interferencia da observación impídenos obter esa proba.
E entón, a pregunta que nos facemos é: por que se deu este debate se non había razóns para que así fora? Quizais ninguén entendera que este era un problema de semántica, que xurdiu pola confusión entre indeterminista e indeterminable. Pero o esencial non é isto. O esencial é que, ao negar a posibilidade de que algún día poidamos saber todo o pasado e todo o futuro, o Principio de Incerteza acaba expoñendo unha sutileza fundamental do Universo. É coma se o Universo nos dixera que a historia está determinada dende a orixe dos tempos, pero que xamais poderemos probalo e que xamais poderemos coñecela con exactitude. A través do Principio de Incerteza acabamos sabendo que, aínda que todo estea determinado, a última realidade é indeterminable. O Universo oculta o seu misterio por detrás desta sutileza. Agocha o seu segredo, non por razóns divinas, senón a causa da súa inmensa complexidade.
Antigamente, pensábase que a indeterminabilidade do comportamento da materia só se podía aplicar ao Universo atómico, pero dende aquela lévanse feito descubrimentos fundamentais. Dixemos fai un momento que a indeterminabilidade non só pertence ao mundo cuántico. E aí reside unha contradición. Non é que eran deterministas a Teoría da Relatividade e a Física clásica de Newton? Pois si, érano e ségueno sendo. Pero o que establecen non é precisamente que o comportamento da materia sexa previsible, non. As cousas non suceden exactamente así. Houbo descubrimentos posteriores que o cambiaron todo.
Vexámolo da seguinte maneira: por que razón non logramos prever con rigor o estado do tempo? Por que razón o boletín meteorolóxico da televisión anunciou para hoxe ceos despexados, cando o día está totalmente nubrado? Cada vez que isto ocorre, é dicir, que non acertan coas previsións, a xente pensa que os meteorólogos son uns incompetentes. Pois non é así, a xente equivócase. O problema está na ecuación. En 1961, un meteorólogo chamado Edward Lorenz sentou ante un ordenador e púxose a ensaiar previsións meteorolóxicas sobre o comportamento do tempo a longo prazo, isto é, a estudar o clima. A experiencia nada tería de especial se non se dera o caso de que quixo examinar con máis detalle unha determinada secuencia. Era algo pequeno, case insignificante. En lugar de introducir outra vez certo dato dende o comezo, dirixiuse a ver unha copia impresa da experiencia orixinal e anotou o número que alí viu: 0´506. Entón, Lorenz foi tomar un café e mentres tanto deixou o ordenador aceso procesando os datos. Cando regresou, non tiña nin a menor idea do que o agardaba. Non quería crelo. Descubriu que a nova previsión meteorolóxica que daba o ordenador era totalmente diferente á anterior. Totalmente. Intrigado, intentou ver aquilo que cambiara. Despois de analizalo todo, deuse conta de que, ao introducir este dato, só reproducira catro cifras dunha secuencia máis longa: 0´506127. Esta era a secuencia completa orixinal. Enfrontado á situación, tomou conciencia de que unha alteración millonésima dos datos, unha cousa infinitamente pequena, case insignificante, modificaba por completo a previsión. Era coma se un refacho pasaxeiro de vento puidese afectar ao estado do tempo en todo o planeta. Lorenz descubriu o caos.
A teoría do caos constitúe un dos modelos matemáticos máis fascinantes que existen, e axuda a explicar moitos dos comportamentos do Universo. A idea fundamental dos sistemas caóticos é sinxela de formular: pequenas alteracións nas condicións iniciais provocan profundos cambios no resultado final. É dicir, pequenas causas, grandes consecuencias. No que respecta ao estado do tempo, o exemplo máis famoso é o chamado “Efecto bolboreta”. O bater das ás dunha bolboreta en Santiago alterará nunha proporción millonésima a presión do aire ao seu arredor. Esa ínfima modificación provocará un efecto dominó sobre as moléculas do aire, ata o extremo de provocar, dentro dun certo intervalo de tempo, unha forte tormenta en América. Este é o “Efecto Bolboreta”. Agora, transportando a incidencia desta pequena bolboreta ao efecto de todas as bolboretas do mundo, de todos os animais, de todo o que se move e respira...cal é o resultado? A imprevisibilidade que, volvendo atrás, non nos remite ao indeterminismo, senón á indeterminabilidade. O comportamento da materia segue sendo determinista. O que sucede é que se organiza de tal maneira que non é posible prever a longo prazo o seu comportamento, aínda que este xa estea determinado.
A teoría do caos está presente por todas partes. En todo. Nada se lle escapa. No mundo cuántico, non logramos prever con total certeza o comportamento das micropartículas, pola simple razón de que dito mundo é caótico. Este comportamento xa está determinado, pero as variacións nas súas condicións iniciais fan que non nos sexa posible anticipar a súa evolución. É dicir, non logramos prever o comportamento do mundo subatómico non só pola presenza dun observador, senón tamén pola indeterminabilidade inherente aos sistemas caóticos.
Pode chegar a parecer que o caos só se manifesta na materia minúscula, coma átomos ou moléculas, pero o certo é que está presente en todos e cada un dos lugares que poidamos imaxinar, incluídos os grandes obxectos. O mesmo Sistema Solar, que parece ter un comportamento previsible é, en realidade, un sistema caótico. O que ocorre é que non nos damos conta porque estamos observando continuamente movementos moi lentos. Unha proxección feita dende un ordenador calculou, por exemplo, que se a Terra empezase a xirar arredor do Sol a só cen metros de distancia do lugar onde efectivamente comezou, ao cabo de cen millóns de anos afastaríase corenta millóns de quilómetros da ruta orixinal. Causas insignificantes, enormes consecuencias.
O caos rexe inclusive as nosas vidas. Imaxinemos, por exemplo, que me meto no coche e que, antes de arrancar, doume conta de que a miña chaqueta quedou enganchada na porta. Que fago entón? Pois abro a porta, acomodo a chaqueta, pecho a porta e, por fin, arranco. Perdín sete segundos mentres solucionaba o problema. Cando chego á primeira esquina, crúzaseme un neno e non podo facer nada para evitar atropelalo. Resultado: o coitado neno ten que depender dunha cadeira de rodas durante todo o que lle quede de vida. Imaxinemos agora que non se me engancha a solapa da chaqueta na porta. Que sucede neste caso? Arranco inmediatamente e chego á esquina sete segundos antes, tempo suficiente para ver que un neno se me achega pola dereita. Deteño o automóbil e cédolle o paso. Os sete segundos que perdo ou gaño a causa da solapa da miña chaqueta enganchada na porta marcan a diferencia para todo o resto da vida do neno. Pequenas causas, grandes consecuencias. E todo por culpa de algo absolutamente insignificante, un detalle sen importancia. Pero, atención: xa estaba determinado que se engancharía, pois sucede que a puxen mal porque me erguín de mal humor. E levanteime de mal humor porque durmín pouco. E durmín pouco porque me fun tarde á cama. E deiteime tarde porque tiña moito traballo na oficina. E urxíame facer ese traballo pola causa que fora. Todo é causa de todo, e provoca consecuencias que se volven causas doutras consecuencias, nun eterno efecto dominó no que todo está determinado pero permanece indeterminable. O propio neno puido reaccionar a tempo e evitar que o atropelara, pero non o fixo porque ía xogando cunha pelota. Ía xogando coa pelota, a pesar de que a súa nai lle dixo que non a levara á escola. De feito, a súa nai xa non quería comprarlla...Todo é causa e consecuencia.
Se lograramos saber todo sobre o estado actual do Universo, conseguiriamos determinar o pasado e o presente, posto que todo está xa establecido. Pero inclusive dende o punto de vista teórico é imposible sabelo todo. E isto débese a outra sutileza inherente ao Universo: o infinito. Para explicalo, acudimos ao paradoxo de Zenón, que é a famosa historia da carreira que disputan a tartaruga e a lebre. A tartaruga sae primeiro, pero a lebre, que é moito máis rápida, pronto a supera. O problema é que, segundo Zenón, a lebre nunca poderá alcanzar á tartaruga, pois o espazo que as separa é infinitamente divisible. O paradoxo de Zenón ilustra o problema matemático do infinito. Para avanzar un metro, a lebre recorrerá primeiro a metade desa distancia, evidentemente. E esa distancia tamén é divisible á metade, e a outra metade por outra metade, e así ata o infinito. E que se quere probar con isto? Que o infinito é un problema insuperable para a cuestión da previsibilidade. Volvamos ao exemplo do estado do tempo. Hai dúas ordes de factores que imposibilitan a previsión a longo prazo. Un é eminentemente práctico: aínda que saibamos cales son todos aqueles factores que inflúen no estado do tempo, habería que consideralos todos, e isto non é posible. A respiración de cada persoa, o movemento de calquera ser vivo, a actividade solar, unha erupción volcánica nun momento determinado, o fume que despide cada automóbil, cada cheminea, cada fábrica. Todo. Como consecuencia, hai unha imposibilidade práctica de ter en conta todos e cada un dos factores que inflúen no tempo de maneira simultánea. E a segunda orde de factores que non permite a previsión do tempo a longo prazo está relacionada co problema do infinito. Por exemplo, imaxinémonos que preciso saber a temperatura global nun momento dado para facer investigacións. Supoñamos que, aquí en Ourense, poño o termómetro e mido a mediodía. Marca 20º. Pero a verdade é que esta medición é incompleta. Só medín as unidades, pero sabemos que as pequenas alteracións nas condicións iniciais conducen a grandes alteracións nos resultados finais. Se é así, é imprescindible saber cal é a medición decimal, centesimal e milesimal. Poñamos por exemplo 20´548º. Pero...e os valores seguintes? Non serán tamén fundamentais? A teoría do caos di que si. Polo tanto, temos que ter en conta todos e cada un dos parámetros, por minúsculos que sexan. Engadamos: 20´54878346556765347º. Pero inclusive isto non alcanza. A cifra que segue a todas estas pode ser crucial. É dicir, a medición tería que levar un número infinito de elementos, o que nos resulta imposible. Polo tanto, por máis parámetros que engadamos, nunca poderemos saber con exactitude a temperatura nun determinado lugar e hora. Non obstante, o problema é aínda máis complexo: a temperatura que temos nun espazo preciso pode ser lixeiramente diferente da que hai un metro máis alá. En consecuencia, teriamos que medir todos os recunchos de Ourense. Non é posible. Tal e como no paradoxo de Zenón, é doado comprobar que cada metro é infinitamente divisible. A distancia existente entre cada espazo, por máis pequena que sexa, é sempre divisible pola metade, nunca lograriamos medir absolutamente todos os lugares. E o mesmo se aplica ao tempo. A diferencia entre un segundo e outro é infinitamente divisible, e polo tanto pode haber sutís variacións de temperatura entre dous intervalos de tempo que esixen ser tidas en conta. Lembramos que o paradoxo de Zenón indícanos que existe tanto espazo nun metro coma no Universo enteiro, e tanto tempo nun segundo coma en toda a eternidade, e esta é outra misteriosa propiedade do Universo.
Por todo isto é polo que os Teoremas da Incompletitude de Gödel foron unha demostración de grande importancia. É moi sinxelo. Os Teoremas da Incompletitude desvelaron unha curiosa característica do Universo. A través destes dous teoremas, é coma se o Universo nos dixera o seguinte: hai certas cousas que vós, os seres humanos, sabedes que son verdadeiras, pero non poderedes probalas a causa da maneira maxestosa na que eu, o Universo, as oculto. Poderedes coñecer unha gran parte da verdade, pero a complexidade da realidade impediravos coñecela integramente.
E aquí os temos: o Principio de Incerteza, os sistemas caóticos e os Teoremas da Incompletitude. Os tres teñen un significado profundo ao revelarnos as incribles sutilezas que se agochan tras o funcionamento do Universo. Todo o cosmos se asenta nas Matemáticas. As leis fundamentais do Universo exprésanse en ecuacións e fórmulas matemáticas, as leis da Física son algoritmos, o segredo do Universo está codificado en linguaxe matemática. Todo está relacionado con todo, aínda que non o pareza. Pero nin sequera a linguaxe matemática logra esclarecer completamente ese código. Todo está determinado, pero é indeterminable. Cando intentamos achegarnos á clave dunha cuestión, sempre atopamos un obstáculo, unha barreira de complexidade que oculta as últimas facetas do enigma.
Estas son as correspondentes explicacións que atopo para o que os seres humanos chamamos habitualmente azar, sorte (boa ou mala), fortuna (tamén boa ou mala) ou, simplemente, destino. Cremos que dende que nacemos, a nosa sorte está xa botada. É Deus, que quere que así sexa. De feito, foi El quen escribiu a nosa historia. E rezamos moito, desexando que Deus estivera de boas o día que escribiu o noso guión. Rezamos, pedindo por que a nosa sexa unha historia de comedia romántica, pero nunca, nunca un drama, nin un suspense, nin moito menos un filme de terror! Non, por favor! Non o permitas, Meu Deus! Xa destaparás os teus encantos de dramaturgo con outra persoa! Pero comigo non, por favor! Non somos para nada donos de nós mesmos. Cando algo bo nos sucede, damos grazas a Deus por permitirnos ese momento agradable. Nembargantes, cando levamos un duro golpe ou experimentamos un horrible suceso, só entón preguntámonos: por que a min? Meu Deus, que fixen mal? Que fixen para merecer isto? É dicir, se facemos algo ben é grazas a Deus, pero se algo nos sae mal, somos nós os únicos culpables. De feito, temos que sentirnos culpables, para así ir á misa, rezar aínda máis e, se pode ser, deixarlle ao señor cura unha boa propina. Só así poderemos redimir os nosos “pecados”. Só así poderemos ir ao Ceo. Pero como é posible que alguén crea neste Deus que nos venden, nun Deus ultraconservador e reaccionario que semella feito a imaxe e semellanza dos intereses políticos das altas xerarquías eclesiásticas?
Pois, por máis absurda que hoxe pareza, esta era, ata fai nada, a crenza e o día a día das xentes. E era así porque houbo uns señores que, ao longo de toda a historia, déronse conta de que a forma máis sinxela -e sen dúbida a máis rendible- de vivir era mantendo á maior parte da poboación sumida na máis profunda ignorancia, e impedindo, por insignificante e moderado que fora, cada mínimo signo de avance, mellora ou desenvolvemento. Foron eles os que crearon a figura dun Deus que non existe. Un Deus que controla, que castiga, que pide a cambio. Coma eles. Os grandes males da sociedade actual teñen a súa orixe nesta época. Custounos moito traballo liberarnos do poder político, económico, social e civil da Igrexa. Así que, máis que nunca, deixemos dunha vez por todas de acudir ás explicacións divinas, que o único que fan é someternos. Xa fai séculos que non teñen máis supostas “verdades reveladas” que ofrecernos. Ao único que agora se dedican é a negar as verdades dos demais, aparte de a intentar agochar e esquivar os numerosos escándalos que os acometen. “Esta é tan só unha escusa para que non se fale de Deus”, din. Non, señor Cañizares, non. Semella que chegou o momento de asumir responsabilidades. É preciso que o noso espírito se empape de coñecemento científico, e só así lograremos enterrar os vestixios que o longo e escuro período de fanatismo relixioso impregnou na sociedade. Sexamos críticos con todo o que nos rodea. Contemplemos a vida e a realidade sen prexuízos, sen lixo histórico indesexable! Pouco a pouco, estámolo conseguindo. Xa era hora!
V. PRINCIPIO E FIN
Alfa e omega, comezo e fin, o nacemento e a morte do Universo. Son estes os temas cruciais. Pero, por que o Universo ha de ter un comezo e un final? Que é o que lle impide ao Universo ser eterno? Poderá ser eterno? Porque esta é unha hipótese digna de ter en conta, non si? Un Universo de duración infinita, sen principio nin fin, un Universo que sempre existiu e sempre existirá. Pero claro, cal é a reacción da Igrexa ante esta perspectiva? Primeiro: que ten que ver a Igrexa con todo isto? Pois moito e nada.
O problema do principio e o fin do Universo non é unha cuestión exclusivamente científica, senón tamén teolóxica, de forma que bordea as fronteiras da física ata o punto de case entrar –ou sinxelamente entrar- no terreo da metafísica. Houbo ou non houbo Creación? Baseándose no que está escrito na Biblia, a Igrexa sempre pregoou un comezo e un fin, un xénese e un apocalipse, unha alfa e unha omega. Pero a ciencia, nun determinado momento, comezou a elaborar unha resposta diferente. Como consecuencia dos descubrimentos de Copérnico, Galileo e Newton, os científicos chegaron a afirmar que a hipótese dun Universo eterno era a máis probable. E é que, por un lado, o problema da creación remite ao problema do creador, polo que se se elimina a creación, desaparece a necesidade dun creador; e por outro lado, a observación do Universo parece amosar un mecanismo constante e estable, máis acorde coa idea de que existiu e existirá eternamente. Deste xeito, o problema quedaba, en principio, resolto. Pero, será posible demostrar o contrario? Será posible demostrar que o Universo non é eterno?
Pois ben, comecemos pola Biblia, que aínda que non teña grande relevancia no ámbito da física, sempre paga a pena explorar. Segundo se desprende do Antigo Testamento, Deus creou o Universo mediante unha “explosión primordial de luz” que, a pesares de seguir sendo a explicación fundamental para as grandes relixións monoteístas, a ciencia ten cuestionado con vehemencia. A fin de contas, a Biblia non é un libro científico. Nembargantes, no século XIX fíxose un descubrimento de grande importancia que puxo en dúbida a idea da idade infinita do Universo: a segunda lei da termodinámica, que di que a variación de entropía do Universo é sempre maior que cero. Foi formulada en 1861 por Rudolf Julius Emmanuel Clausius, quen xa establecera a lei de conservación da enerxía, segundo a cal a enerxía do Universo é unha constante eterna; é dicir, nunca pode ser creada nin destruída, só transformada. Despois, decidiu propoñer o concepto de entropía, que abarcaba todas as formas de enerxía, ademais da temperatura. E cales son as consecuencias deste descubrimento? Pois basicamente tres: a primeira é que, se as cousas avellentan, entón haberá un punto no tempo no que teñen que morrer, e isto ocorrerá cando a entropía sexa máxima; a segunda é que o tempo avanza en orde cronolóxica, é dicir, a evolución do Universo é sempre do pasado ao futuro; e a terceira consecuencia da segunda lei da termodinámica é que, se todo se está facendo máis vello, tivo que haber un momento no que todo era novo. Máis aínda, un momento no que a entropía era mínima. Clausius demostrou que houbo un nacemento do Universo.
Houbo que agardar ata o século XIX para que os científicos se decataran de que o Universo está evolucionando cara a un estado de equilibrio termodinámico, no que deixa de haber zonas frías e cálidas, para consolidarse unha temperatura constante en todas as partes, o que implica entropía total ou máximo desorde. Isto é, o Universo parte dunha orde total para acabar en total desorde. E este descubrimento foi acompañado da aparición doutros indicios, coma o paradoxo de Olbers, que está relacionado coa escuridade do ceo: se o Universo fora infinito e eterno, non podería haber escuridade pola noite, dado que o ceo estaría forzosamente inundado pola luz procedente dun número infinito de estrelas. Deste xeito, o paradoxo só se resolve se se lle atribúe unha idade ao Universo, de forma que así se podería postular que a Terra só recibe a luz que tivo tempo de viaxar ata ela dende o nacemento do Universo. É dicir, necesariamente tivo que existir un momento inicial.
Pero aínda quedaba un problema sen resolver relacionado coa gravidade. Os científicos supoñían que o Universo, sendo eterno, era tamén estático, e nesta perspectiva está asentada toda a Física de Newton. Non obstante, o propio Newton caeu na conta de que a súa lei da gravidade –que establece que toda materia atrae materia- tiña como consecuencia última que todo o Universo estaría concentrado nunha enorme masa. Pero cando miramos o ceo, vemos que a materia non atrae materia, senón que está distribuída. Como explicar entón este fenómeno? A resposta foi dada por Hubble, que na década de 1920 confirmou a existencia de galaxias máis alá da Vía Láctea. Cando mediu o espectro da luz que emitían, decatouse de que todas estaban afastándose de nós; aínda máis, comprobou que canto máis lonxe se atopaba unha galaxia, máis apresa se afastaba. Foi así como se concluíu que o Universo, en realidade, está en expansión. E en que afecta esta cuestión ao problema do posible nacemento do Universo? Pois que, o feito de que toda a materia se estea afastando e expandindo, implica que nun momento do pasado, tivo que estar unida. Ademais, os científicos entendían que a idea encaixaba coa Teoría da Relatividade Xeral, pois esta incluía o concepto dun Universo dinámico. E así foi como nesta mesma década de 1920, un sacerdote belga chamado Georges Lemaître suxeriu que o Universo nace dunha colosal explosión inicial. Propuxo así unha nova teoría: o Big Bang, a grande explosión. A idea era extraordinaria, estaba en consonancia coa segunda lei da termodinámica, solucionaba o paradoxo de Olbers, opúñase á lei da gravidade de Newton e encaixaba coas Teorías da Relatividade de Einstein. Este foi, en definitiva, o proceso de transición dun Universo eterno, infinito e estático a outro que tivo un comezo, que é finito e que, ademais, se expande.
E unha vez que xa sabemos que o Universo tivo un principio, a pregunta que xorde é outra: que había antes da explosión? Só o baleiro? Pois non. Non houbo un antes. O Universo comezou co Big Bang. Non se fala dun espazo baleiro que comezou a encherse, senón que o Big Bang implica que nin tan sequera había espazo. O espazo naceu coa grande explosión. Agora ben, as Teorías da Relatividade establecen que espazo e tempo son dúas caras dunha mesma moeda. Sendo así, a conclusión é lóxica: se o espazo naceu co Big Bang, o tempo xurdiu tamén neste momento inicial. Non houbo un “antes” porque non existía o tempo. Preguntar que había antes de que existise o tempo é o mesmo que preguntar que hai ao sur do Polo Sur, é dicir, non ten sentido. Este problema do instante primixenio é o máis complexo de toda a teoría. É o que se denomina unha singularidade. Pénsase que todo o Universo se atopaba comprimido nun punto infinitamente pequeno de enerxía e que, de súpeto, houbo unha tremenda erupción na que se creou a materia, o espazo, o tempo e as leis do Universo.
Pero vemos que todos os razoamentos anteriores nos levan a preguntarnos que foi o que causou esta explosión, por que se produciu. Ben, todos os acontecementos teñen causas, e os seus efectos vólvense causas dos seguintes. Pero claro, o proceso causa-efecto precisa dunha cronoloxía, non si? Primeiro vén a causa e despois ten lugar o efecto. Se o tempo aínda non existía naquel punto infinitamente pequeno, como podía un acontecemento xerar a outro? Non había un “antes” nin un “despois”. Logo, non había causas nin efectos, porque ningún suceso podía preceder a outro. A pesar de que esta era a única complicación, houbo moitos científicos que non se sentiron satisfeitos coa teoría do Big Bang e buscaron unha explicación alternativa. A hipótese máis interesante que apareceu foi a teoría do Universo en estado permanente, baseada na idea de que a materia de baixa entropía se crea a si mesma constantemente. En lugar de que toda a materia se orixine a partir dunha grande explosión inicial, iría aparecendo gradualmente en pequenas erupcións ao longo do tempo, compensando a cantidade de materia que vai morrendo ao alcanzar a máxima entropía. Sendo así, o Universo podería ser, de novo, eterno, pero a pesares deste feito, a ciencia considerou seriamente esta posibilidade, ata o punto de que, durante moito tempo, a teoría do Universo en estado permanente se presentou en pé de igualdade coa teoría do Big Bang. Nembargantes, na actualidade xa non están nesta situación de igualdade, debido a un importante descubrimento. Vexamos como sucedeu: ao haber un momento inicial, os científicos entenderon que tería que existir unha radiación cósmica de fondo, unha especie de eco desa grande explosión que provocou o nacemento do Universo. A existencia deste eco previuse teoricamente en 1948, pero por máis buscas que se fixeron, non se atopaba nada. Ata que, en 1965, dous astrofísicos estadounidenses, mentres levaban a cabo un traballo experimental nunha grande antena de comunicacións de Nova Jersey, sorprendéronse por un irritante ruído de fondo, unha especie de insistente asubío que semellaba provir de todas as partes do ceo. Por máis que movesen a antena cara a un lado ou cara ao outro, en dirección a unha estrela ou a unha galaxia, a un espazo baleiro ou a unha nebulosa distante, o son persistía. Pasaron un ano intentando eliminalo. Revisaron os cables eléctricos, buscaron un aparato avariado, fixeron de todo, pero non había maneira de localizar o problema que provocaba aquel xa insoportable ruído. Rendidos, decidiron chamar aos científicos da Universidade de Princeton, aos que lles contaron o que ocorría e lles pediron unha explicación. E a explicación chegou: era o eco do Big Bang. Aínda que o do eco é unha forma de dicilo, por suposto. En realidade, o que estaban a captar era a luz máis antiga que ten chegado ata nós, unha luz que o tempo transformou en microondas e que se denomina radiación cósmica de fondo. Cando acendemos o televisor nunha frecuencia na que non hai emisión, vemos unha serie de puntiños pululando na pantalla e percibimos un molesto ruído. Pois o 1% dese efecto provén da radiación cósmica. Polo tanto, se un día estamos amolados vendo a televisión e non nos interesa nada, non temos máis que sintonizar unha canle sen programación e asistir ao nacemento do Universo. Non hai mellor reality show que este. Pero é que ademais, Penrose e Hawking corroboraron matematicamente –a través dunha serie de teoremas- que a existencia do Big Bang é inevitable.
Vaiamos, entón, aos feitos. Todo sucedeu nalgún lugar fai aproximadamente quince mil millóns de anos. A enerxía estaba concentrada nun punto e comezou a expandirse despois dunha monumental explosión. Segundo a ecuación E=mc², a enerxía equivale á masa, e polo tanto, o que ocorreu foi que a materia xurdiu da transformación da enerxía. No primeiro instante, apareceu o espazo e comezou a expandirse. Como o espazo está ligado ao tempo, a súa aparición implicou automaticamente a aparición do tempo, que tamén se expandiu. Nese momento inicial, naceu unha superforza e apareceron o que hoxe chamamos as leis do Universo. A temperatura era altísima, de varias decenas de miles de millóns de graos. A superforza comezou a separase en forzas diferentes. Tiveron lugar as primeiras reaccións nucleares, polas que se formaron os núcleos dos elementos máis leves, como hidróxeno, helio e vestixios de litio. En tres minutos, xerouse o 98% da materia que existe ou algunha vez existirá. Os átomos que forman o noso corpo remóntanse a este momento, o que significa que xa pasaron por diversas estrelas e ocuparon milleiros de organismos ata chegar a nós. De aí que se diga que “somos po de estrelas”.
Despois da erupción inicial, o Universo comezou a organizarse automaticamente obedecendo ás súas propias leis. Co tempo, as temperaturas baixaron ata alcanzar un punto crítico no que a superforza se desintegrou en catro: primeiro a forza da gravidade, despois a forza forte e, finalmente, separáronse a forza electromagnética e a débil. A forza da gravidade organizou a materia en “grupos”. Ao cabo de douscentos millóns de anos, acendéronse as primeiras estrelas e naceron os sistemas planetarios, as galaxias e os grupos de galaxias. Os planetas eran inicialmente pequenos corpos incandescentes que xiraban ao redor de estrelas e que arrefriaron ata solidificar, como aconteceu coa Terra. E aquí estamos nós.
Se os planetas eran pequenas estrelas que acabaron solidificando, as estrelas tamén van solidificar e si, o Sol acabará “morrendo”. Primeiro morrerá a Terra, despois o Sol, a continuación a galaxia e, por último, o Universo. Esta é a consecuencia inevitable da segunda lei da termodinámica: o Universo avanza cara á entropía final. Todo o que nace morre, todo transcorre dende o punto alfa ata o omega, a fin do Universo. Todo indica que estamos ante dúas posibilidades: a primeira é o chamado Big Freeze, o grande xeo. Co aumento da entropía, a temperatura irá descendendo ata chegar a un valor uniforme en todos os lados, transformando o Universo nun inmenso e xeado cemiterio galáctico. Calcúlase que será dentro duns cen mil millóns de anos, unha cantidade de tempo que non nos di nada. Comprenderémolo mellor se imaxinamos que o Universo fora un ser vivo que durara 120 anos. Entón, o Sol aparecería aos 10 anos e nós aos 15, de forma que aínda lle restarían 105 anos de vida. A segunda posibilidade que se nos presenta é a do Big Crunch, o grande esmagamento. Segundo esta hipótese, a expansión do Universo redúcese, polo que chegará un momento no que se deteña e comece a encollerse. Debido á forza da gravidade, o espazo, o tempo e a materia empezarían a converxer entre si ata esmagarse nun punto infinito de enerxía. O Big Crunch é, por así dicilo, o Big Bang á inversa. Coma un globo que se infla e se desinfla. Coma unha moeda que se tira ao aire: primeiro vence á gravidade, despois é vencida pola gravidade. Isto é, o Universo expándese primeiro e encóllese despois.
Unha vez expostas as dúas posibles “mortes” do Universo, debemos analizar cal é a máis probable. Pois ben, os astrofísicos inclínanse polo Big Freeze por dous motivos, ambos resultantes das observacións astronómicas. En primeiro lugar, porque o Big Crunch require que haxa moita máis materia no Universo; en segundo lugar, o Big Freeze semella máis probable dende o punto de vista de novas observacións relacionadas coa expansión do Universo, pois descubriuse que a velocidade á que se afastan as galaxias está aumentando. E isto é así debido a unha nova forza, ata fai pouco descoñecida, capaz de opoñerse á forza da gravidade. Denomínase forza escura, e xa foi prevista por Einstein. Pero o caso é que o Big Crunch precisa que a velocidade de expansión diminúa ata cero, para despois producirse a contracción. E vemos que ocorre todo o contrario, vemos que a velocidade de expansión está aumentando. A conclusión, xa que logo, só pode ser unha: o Universo camiña cara ao Big Freeze.
VI. AS RESPOSTAS DA NATUREZA: EXISTE DEUS?
Foi no prefacio á segunda edición da Crítica da razón pura onde Kant estableceu os límites da ciencia. Concluíu que hai tres problemas fundamentais da metafísica que a ciencia non será capaz de resolver xamais: Deus, a liberdade e a inmortalidade. Kant cría que os científicos nunca poderán saber se Deus existe ou non, nunca lograrán determinar se de verdade temos libre albedrío, e xamais chegarán a establecer con total seguridade que hai despois da morte. Estas cuestións, na súa opinión, xa non pertencen ao dominio da física, senón da metafísica. Estarían máis alá de calquera proba.
Non obstante, é preciso realizar unha serie de apreciacións a estes problemas concretos que, ademais, están estreitamente relacionados entre si. Segundo Kant, non é posible demostrar a existencia de Deus. Pero todo depende do que se defina como tal. Se estamos agardando ver un vello e barbudo patriarca observando a Terra con aire preocupado, vixiando o que cada un de nós fai, pensa e di, e que fala cunha voz forte... ben, neste caso teremos que seguir agardando toda a eternidade. Ese Deus sinxelamente non existe, é tan só unha construción antropomórfica que nos permite crer que existe unha entidade superior a nós. Así, vemos a Deus como unha figura paternal. Precisamos de alguén que nos protexa do mal, que nos acolla cos seus brazos protectores, que nos console nas horas difíciles, que nos axude a aceptar o inaceptable, a comprender o incomprensible. Ese alguén é o Deus que herdamos da tradición xudeocristiá a través da Biblia e que, evidentemente, non existe.
Pero entón, como se pode demostrar a existencia de Deus? Existe Deus? Pois todo depende do que se defina como proba e método científico. Normalmente, considérase o método científico como un proceso de recollida de información a partir da natureza. Pero hai unha definición máis bonita: o método científico é un diálogo entre a humanidade e a natureza. A través del, as persoas facemos preguntas á natureza e obtemos respostas. O segredo está na maneira de formular as preguntas e de interpretar as respostas. É fundamental ser sagaz e perspicaz, é imprescindible posuír a suficiente intelixencia como para captar a sutileza de moitas das respostas. É dicir, pódese comprender a existencia ou inexistencia de Deus en función da nosa capacidade para interpretar as respostas. Por exemplo, a segunda lei da termodinámica derívase de preguntas que se lle fixeron á natureza a través de experiencias sobre o calor. E a natureza respondeu, amosando que a materia pasa sempre do quente ao frío, e nunca ao revés. É dicir, na cuestión que estamos a tratar, quen pretenda obter imaxes de Deus en DVD ou algo semellante, que se desengane. Diferente sería o caso se falamos de determinadas respostas da natureza a preguntas específicas, sempre e cando teñamos en conta que estas respostas non son para nada definitivas. Preguntas de raciocinio lóxico, como por exemplo, o problema do Big Bang. Quen creou a creación? Quen foi o que concibiu as leis do Universo? Quen puxo a máquina en movemento? Estas son as cuestións centrais da lóxica.
De momento, non podemos ofrecer unha resposta rotunda, pero cómpre ter moi claro que, tanto a creación coma Deus, son problemas absolutamente naturais. As alusións ao sobrenatural e aos milagres non son máis que disparates. É máis, a idea de Deus como axente externo que crea todo a partir da nada –ex nihilo-, coma se só tivera que mover un dedo para dar lugar ao “mundo”, é totalmente falsa. Por que Deus haberá de ser un axente externo? E non poderá ser Deus unha parte do Universo? Ou un substantivo co que os seres humanos expresamos a grandeza e a complexidade de todo canto observamos, a substantivación da inmensidade do Universo? E non será que non existe tal divindade?
En calquera caso, a través da lóxica nunca poderemos probar a existencia de Deus, pois o único que esta nos ofrece son indicios. Non obstante, os indicios máis interesantes foron presentados por Platón e Aristóteles, que despois desenvolveu Tomé de Aquino e que máis tarde afinou Leibniz. Trátase do argumento causal: sabemos pola física e pola nosa experiencia cotiá que todos os sucesos teñen unha causa, de forma que as súas consecuencias se converten en causas doutros acontecementos, nunha interminable cadea. Pois ben, se o Universo tivo un principio, esta cadea tamén tivo que telo. Indo de causa en causa, chegamos así ao momento da creación, ao Big Bang. Entón, cal é a primeira causa de todas? Cal é o motivo do Big Bang? Platón falou dun demiúrgo (un artesán), Aristóteles dun primeiro motor inmóbil como causa eficiente do movemento do mundo, e Tomé de Aquino retomou a Aristóteles e chegou a Deus –supostamente a través da razón- mediante as súas cinco vías a posteriori.
Pero Deus é tan só unha posibilidade. A fin de contas, pode existir un mecanismo calquera, aínda descoñecido, que explique todas e cada unha das cuestións que estamos a tratar. Non podemos acudir ao “Deus das lagoas” sempre que non atopemos unha resposta a un determinado problema cando, en definitiva, é moi posible que exista unha explicación verdadeiramente axeitada. Por outra banda, se aceptamos que Deus é o Creador, temos moitas novas interrogantes: onde estaba Deus se, antes do Big Bang, non había tempo nin espazo?; se todo ten unha causa, que causou a Deus?... E moitas máis de difícil resposta. O que si é certo é que a creación remítenos a unha primeira causa –a un creador, se se quere. Por iso o Big Bang é unha singularidade. Nembargantes, recorrer a Deus como Creador ou Causa Primeira non é un argumento concluínte, nin moito menos. De aí que poidamos afirmar que este Deus é tan só unha opción.
Hai un segundo argumento, ademais do causal, que tamén debe ser tido en conta. Os filósofos danlle nomes diferentes, pero os científicos chámano “argumento da intencionalidade”. Esta cuestión da intencionalidade pertence exclusivamente ao ámbito subxectivo da interpretación individual. É dicir, se alguén fai algo intencionadamente, os demais nunca poderemos ter a certeza absoluta de que así foi. Podemos chegar a supoñer unha determinada intención, pero a verdade só a coñece ese alguén. A pregunta clave é: cal é a intención do creador do Universo? Existe unha intención na creación? Non é unha resposta doada. Non obstante, durante o século XIX, William Paley ofreceu un consistente argumento, baseado fundamentalmente no seguinte feito: vemos unha pedra no chan. Ollámola e preguntámonos como demo puido chegar ata alí. Entón, pensamos que a pedra é algo natural, sempre existiu, e deixamos de cavilar no asunto. Pero agora imaxinémonos que, en lugar dunha pedra, atopamos un reloxo. Despois de analizar o seu complexo mecanismo, diriamos que se trata de algo fabricado por un ser intelixente cun obxectivo específico. Entón, por que razón non podemos dar á existencia da pedra a mesma resposta que demos en relación coa existencia do reloxo? Como membros pertencentes á especie que creou o reloxo, sabemos cal é a intención que este persegue. Pero como non somos da especie que concibiu a pedra, non temos unha certeza absoluta sobre a intención da súa creación e, polo tanto, só podemos supoñer que houbo tal intención. Entón, se un ser intelixente –o ser humano- é capaz de crear un obxecto tan sinxelo coma un reloxo cunha intención, que poderemos dicir de todo o Universo? Se todo o que vemos ao noso arredor revela unha intelixencia e un propósito, por que non podemos afirmar que existe unha intención na creación? É máis, por que non afirmar que existe unha intelixencia detrás destas creacións intelixentes? E isto é, en definitiva, o que nos vén a dicir o argumento da intencionalidade que, de novo, é tan só outra posibilidade, pois non podemos afirmar rotundamente que houbo unha intención na creación nin cal é esta.
Despois de revisar unha serie de argumentos que pretenden –sen acerto- demostrar a existencia de Deus, xorde a pregunta de se estaremos estudando a realidade de forma adecuada. Pois ben, fixémonos nos seres vivos. Están formados por unha estrutura de información, isto é, por átomos. E moitos átomos xuntos forman unha molécula. E moitas moléculas unha célula. E moitas células un órgano. E todos os órganos xuntos forman un corpo vivo. Non obstante, é un erro dicir que un ser vivo non é máis que unha colección de átomos, moléculas ou células. É certo que reúne billóns de átomos, miles de millóns de moléculas, millóns de células..., pero calquera definición de ser vivo que se limite a estes datos, aínda que verdadeiros, pecará de insuficiente.
A vida descríbese en dous planos. Un é o plano reducionista, no que se sitúan os átomos, as moléculas..., é dicir, a mecánica da vida. O outro plano é o semántico. A vida é unha estrutura de información que se move cun propósito, onde o conxunto é máis que a suma das partes, onde o conxunto nin sequera ten conciencia da existencia e do funcionamento das partes que o constitúen. Os seres humanos –seres vivos intelixentes- podemos estar discutindo acerca da existencia de Deus, é dicir, no plano semántico, mentres que unha célula do noso brazo recibe osíxeno dunha arteria, é dicir, no plano reducionista. O “eu” semántico non percibe o que o “eu” reducionista está a facer. Por exemplo, podemos analizar unha obra literaria nun plano reducionista: bástanos con estudar a tinta usada, o tipo de papel que a constitúe, se existen ou non átomos de carbono nese exemplar... E o mesmo ocorre cunha canción: estudarei o son da batería, as vibracións das cordas vocais do cantante, a oscilación das moléculas de aire en función da emisión dos sons da guitarra... Nembargantes, ningún destes datos nos revelará o que de verdade é a obra literaria ou a canción. Para isto, a nosa análise non pode ser reducionista, ten que ser semántica.
E entón regresamos á cuestión que nos ocupa: cando estudamos o Universo coa fin de coñecer a súa materia fundamental, a súa composición, as súas forzas, leis... estamos a facer unha análise absolutamente reducionista. Entón, será posible facer unha análise semántica do Universo? Cal é a súa función? Por que razón existe? Ata o momento, téñense postulado diversos argumentos: uns din que o propósito da creación é a aparición da vida, e polo tanto, xa estaría alcanzado; outros din que a vida non pode ser o obxecto do Universo, porque se o fora, non aparecería tan relativamente cedo. Para eles, a fin da creación sería a aparición dunha intelixencia suprema, que os seres humanos acadariamos a través do desenvolvemento tecnolóxico, de forma que a vida tan só constituiría unha transición cara ao obxectivo final.
VII. UNHA RESPOSTA FUNDAMENTAL: A EXPERIENCIA ASPECT.
Como xa vimos, o conflito entre a Física Cuántica e a Relatividade é o principal problema e desafío da física actual. Cando as diferenzas entre ambos campos se puxeron de manifesto, comezaron os esforzos por concilialos, pois supúñase que debía haber unhas leis únicas, e non unhas para o microcosmos e outras diferentes para o macrocosmos. A cuestión suscitou unha serie de debates entre Einstein, pai da Relatividade, e Bohr, principal teórico da Física Cuántica.
Para demostrar que a interpretación cuántica era absurda, Einstein centrouse nun aspecto moi estraño da devandita teoría: o xa coñecido caso da influenza do observador. E entón formulou un paradoxo baseado na idea de que dous sistemas separados, previamente unidos, non podían comunicarse instantaneamente, pois nada se move máis apresa que a luz. A isto respondeu Bohr dicindo que, se se puidese realizar a experiencia, comprobaríase que, en efecto, existía tal comunicación instantánea.
Na época destes dous grandes físicos, non había a tecnoloxía suficiente para levar a cabo esta proba. Pero en 1952, un físico da Universidade de Londres chamado David Bohm indicou que había unha maneira de comprobar o paradoxo, de forma que en 1964, correspondeulle a John Bell, que traballaba no CERN (Xenebra), a tarefa de planificar esquematicamente a realización da experiencia. Bell non fixo a proba, pero esta chegou a concretarse en 1982 grazas a Alain Aspect e a un equipo da Universidade de París Sur. O resultado foi extraordinario: Bohr tiña razón. Aspect descubriu que, en determinadas condicións, as partículas comunícanse automaticamente entre si. Aínda que unhas estean nun extremo do cosmos e as outras no outro, a comunicación é instantánea.
Todo isto foi corroborado en experiencias máis recentes efectuadas en 1998 en Zúrich e Innsbruck, empregando técnicas máis sofisticadas. En definitiva, o que se probou foi que, se as micropartículas se comunican entre si a distancia, non se debe a ningún sinal que se envíen unhas ás outras, senón ao feito de que constitúen unha entidade única. A súa separación é unha ilusión. A verdade é que ninguén falou disto na televisión nin nos xornais. En rigor, só unha parte da comunidade científica coñece todas estas demostracións. Non obstante, é moi posible que no futuro, a experiencia Aspect chegue a ser recordada coma unha das máis extraordinarias da ciencia do século XX.
VIII. FINALMENTE, REGRESO AO MÁIS ACÁ.
Despois de viaxar pola complexidade das numerosas cuestión que nos suscita o Universo, poñemos de novo os pés na Terra. Na nosa casa. Neste pequeno e humilde planeta perdido na inmensidade do cosmos, e que por moito que se empeñen –ou empeñaran- algúns en afirmar que é o centro da creación, o certo é máis ben todo o contrario. É case imposible pensar que non haxa nada máis que nós nunha infinidade de proporcións inimaxinables como é o Universo. E non ten por que ser vida, pois pode que esta si sexa exclusiva da Terra. Polo momento, o único que podemos facer acerca deste asunto son conxecturas.
O que si sabemos é que as relixións non ofrecen respostas, tan só nos prometen: protección, salvación... É máis, nunha fe organizada, como é por exemplo o cristianismo, moi poucos conceptos son orixinais. De feito, segundo a Biblia, Cristo naceu en marzo. Entón, pódese saber que celebramos o 25 de decembro? Pois nin máis nin menos que unha antiga festa pagá exipcia de culto ao Sol. É este un fenómeno moi frecuente: unha nova relixión adopta festividades de relixións precedentes para que a conversión sexa menos traumática. Ata os nosos días, a maioría dos crentes acode á Igrexa os domingos sen saber que está a render tributo ao Deus pagán do Sol. Así, o cristianismo non é máis que un “collage”: o Antigo Testamento foi tomado do xudaísmo –que á súa vez incorpora numerosos elementos da tradición exipcia- e o Novo Testamento é o resultado dunha serie de invencións e modificacións que responden, sobre todo, a intereses políticos.
Nos seus inicios, todas as grandes relixións teñen en común un período de violencia e fanatismo máis ou menos prolongado, necesario para impoñerse ás crenzas por aquel entón establecidas. Así, o cristianismo naceu como unha aposta de futuro do emperador Constantino, pagán que soubo ver a decadencia das súas convicións relixiosas. Foi no Concilio de Nicea, 400 anos despois da morte de Cristo, onde se produciu o movemento máis importante da historia do cristianismo: Constantino ordenou queimar todos os documentos escritos ata ese momento que amosaban a Xesús tal e como era, é dicir, un mestre, un guía cunha grande personalidade, sen máis; e establecéronse a súa divindade, o seu poder sobrenatural e súa resurrección, que son totalmente falsas, pero fundamentais para asentar o novo poder no Vaticano. Nacía así a Igrexa Católica, Apostólica e Romana. A “maior historia xamais contada” é na realidade a maior mentira da historia.
No desenvolvemento cristián, un dos aspectos que máis sorprende e indigna é a demonización da figura feminina. O poder da muller e a súa capacidade para dar a luz, noutro tempo sagrados, eran un obstáculo para o ascenso dunha Igrexa eminentemente masculina, de forma que se iniciou unha campaña de desprestixio e agresión contra a divindade feminina. Foi o “home”, e non Deus, quen inventou o concepto de pecado orixinal, polo que Eva probaba a mazá e provocaba a caída da humanidade. A muller convertíase, así, no inimigo. Tamén se conta no Xénese como a muller se crea a partir da costela dun home, pasando a ser considerada inferior. Deste xeito, o Xénese foi o punto de inicio da subordinación á que as mulleres estiveron sometidas durante toda a historia.
O máis curioso desta situación é que a xerarquía eclesiástica conseguiu que as propias mulleres asumiran a súa inferioridade –pois esta aparecía nas Sacras Escrituras, así o quería Deus, polo tanto- e aceptaran o único rol para o que servían e para o que estaban destinadas: o coidado do marido e dos fillos. O traballo da muller quedaba relegado ao ámbito doméstico, e a súa vida consistía nunha dependencia progresiva, primeiro do pai e máis tarde do esposo. O alto clero, aproveitándose da ignorancia, convertía a existencia nun inferno. Cantas mulleres explotadas! Cantos homes que crían vivir no certo! Canto medo, prexuízos e ameazas se instalaron no mundo! Que sarta de barbaridades! Como puideron manipularnos ata tal punto? Se o inferno existira, os primeiros en queimarse nel serían todos estes señores que viviron á conta da desgraza da xente! Pero é que, por se fora pouco, intentaron demostrar a suposta superioridade masculina cunha serie da argumentos, totalmente inaceptables e ridículos. Deste xeito, para o gran Santo Tomé de Aquino, o feto formado, é dicir, con alma, lograríase aos 40 días nos varóns e aos 80 días nas mulleres. Claro que o xenial Santo Tomé adoita obsequiarnos con deliciosos razoamentos. Así, na Summa pregúntase se “o seme provén do que sobra do alimento”. El conclúe que si. Debía descoñecer o Santo a cantidade de fillos que teñen os pobres. Canto dano nos fixeron...!
Na actualidade, a situación da muller mellorou moito grazas a unha serie de personalidades que souberon adiantarse ao seu tempo e reivindicar, dun xeito ou doutro, a igualdade entre os seres humanos. Non obstante, esta igualdade será unha ilusión mentres unha serie de prexuízos machistas tremendamente arraigados permanezan vixentes nas raíces da sociedade. O feito de que tivera que aparecer un movemento coma o feminismo non revela senón as deficiencias dun mundo que pretende ser avanzado. Non hai progreso sen igualdade.
Como vemos, a Igrexa foi o principal freo do desenvolvemento durante toda a historia. Pero é que segue séndoo! Como reaccionarios que son, participan alterados en cada debate social que ameace con arrebatarlles un anaquiño de influenza e poder. Como por exemplo, nas actuais discusións sobre a eutanasia ou o aborto, nas que tratan de ofrecernos leccións éticas e morais. A eterna hipocrisía da Igrexa acompañándonos polos séculos dos séculos, amén.
Cando a penicilina foi descuberta e se produciu, por fin, o despegue imparable da medicina, tamén estivo baixo tea de xuízo se era ou non digno tomar medicamentos para curar as enfermidades, porque, como dicían os señores eclesiásticos, é pecado modificar os plans que Deus todopoderoso ten para nós. Se Deus quere que morramos dunha gripe mal curada, nós non temos dereito a evitalo, e polo tanto non podemos inxerir un sinxelo xarope que nos poña coma novos nun par de días. Absurdo, verdade? Pois dentro de cen anos, igual de absurdo vai parecer o debate sobre a eutanasia e o aborto. E todo porque uns señores senten vertixe cando retroceden uns séculos na historia e contemplan todo o poder que chegaron a concentrar nas súas mans. As cousas cambiaron, por desgraza para eles, e parece que lles molesta. Por fin!
“Un atentado contra a dignidade humana”, dixeron Cañizares e Amigo, dous pesos pesados da Conferencia Episcopal, referíndose ao aborto. Din que están “a favor da vida”. “Un atentado contra a dignidade humana”, señor Cañizares, é ter coñecemento do que estaba a suceder na Alemaña nazi e non facer nada. Pero non só iso, unha vez rematada a Segunda Guerra Mundial, facilitáronlle pasaportes aos nazis superviventes para que se refuxiaran en Sudamérica. “Un atentado contra a dignidade humana”, señor Amigo, é apoiar ao réxime franquista, e vostedes apoiárono. Se é que a Igrexa e os fachas sempre se levaron moi ben, verdade? Todo o que sexa de extrema dereita... Como se pode comprobar, son vostedes auténticos defensores da vida! Aínda que, claro, agora comprendo o descaro destes señores cando opinan sobre cuestións coma o aborto, e é que en “atentados contra a dignidade humana”, a institución á que representan é unha auténtica especialista.
Ningún comentario:
Publicar un comentario